Biskup wczesnochrześcijański jako polemista. Strategie retoryczne w listach polemicznych św. Augustyna

NCN, Sonata 9, 2015/17/D/HS2/01238 , 2016-2020
Kierownik projektu: dr Rafał Bogusław Toczko

Św. Augustyn, biskup Hippony był postacią, której wpływ na kształt i losy kultury Zachodu jest trudny do przecenienia. Z kolei fakt, że posiadamy dostęp do zbioru korespondencji św. Augustyna składającego się z nieco ponad 300 listów pisanych w latach 386-430, jest dla badaczy zarówno darem jak i wyzwaniem. Biskup Hippony nie był myślicielem samotnym, tworzącym w próżni, ale pełnym energii uczestnikiem współczesnych mu sporów, tworzącym swoje koncepcje w kontekście polemik, towarzyszących mu od początku do końca biskupiej kariery. Jego listy stanowią doskonałe świadectwo tego zaangażowania, ponieważ były często głównym medium tych polemik.
Listy antyczne, w niedawnej publikacji Tom Standage porównał w sposób tyleż efektowny, co trafny do mediów społecznościowych, wskazując na ich publiczny charakter i względną prędkość oddziaływania na opinię publiczną. Osoby o takim autorytecie jak biskup Hippony mogły spodziewać i spodziewały się, że ich listy będą kopiowane, odpisywane we fragmentach, publicznie odczytywane, a więc odegrają dużą rolę w kształtowaniu sądów mieszkańców Cesarstwa Rzymskiego. Jeszcze zanim został biskupem Augustyn stał się jednym z bohaterów zbiorowej wyobraźni. Pochodzący z niewielkiej miejscowości Tagaste, położonej w odległej i niewiele znaczącej z punktu widzenia Rzymianina północno-afrykańskiej prowincji, urodzony w niewiele znaczącej rodzinie, dzięki swoim talentom i wsparciu przyjaciół został nauczycielem retoryki w Kartaginie, Rzymie, by awansować na zaszczytne stanowisko retora cesarskiego w Mediolanie. W świecie, w którym wykształcenie retoryczne było dużo wyżej cenione niż dziś, Augustyn osiągnął ogromny sukces i stał na progu jeszcze większej kariery na dworze cesarskim, z której jednak nagle zrezygnował przyjmując chrzest, zostając mnichem, a później biskupem. Jednak jego wybitne wykształcenie retoryczne i autorytet spowodowały, że jego biskupi głos w wielu kontrowersjach i sporach stał się słyszalny i rozpoznawalny w całym cesarstwie, wpływając na kształt chrześcijańskiej kultury późnego antyku. W toku swojego życia biskupiego Augustyn polemizował z poganami, heretykami (manichejczykami, arianami i pelagianami) oraz ze schizmatykami (donatystami). Jako były nauczyciel retoryki, piszący dla publiczności znakomicie obeznanej z teorią i praktyką mów sądowych i popisowych, a także z polemikami filozofów, Augustyn stosował świadomie różnorodne środki perswazji. Właśnie dlatego zbadanie strategii retorycznych stosowanych w jego polemicznych listach jest zadaniem istotnym i domagającym się kompleksowego zbadania i publikacji i dlatego w moim projekcie chcę zająć się tą problematyką.
Wśród szczegółowych problemów badawczych wysuwających się na plan pierwszy na wstępie badań najważniejsze i najciekawsze wydają mi się strategie konstruowania sytuacji polemicznej. Św. Augustyn w oczywisty sposób odwołuje się do kultury klasycznej poszukując sposobów wyrazu, które zjednywałyby mu uczestników debaty. Do tych środków należy budowa własnego wizerunku i autorytetu z jednej, a portretowanie przeciwników polemik z drugiej strony. Również upodobnianie polemik chrześcijańskich do praktyki kontrowersji znanych z tradycji retoryki sądowej oraz agonistyki filozoficznej odgrywa rolę perswazyjną. Tak zarysowane badania mogą doprowadzić do stworzenia wielowątkowej i kompleksowej publikacji prezentującej specyfikę sztuki perswazji św. Augustyna z jego listów polemicznych.